Deel 1
Moeder is effe noar de mart. Nou effe, die is wel een flink hortje onderweg. Mooi de gelegenheid om iets op te schrijve, wat ik al een poar dage in me kop het. Woar hek nou zo gauw een stuk pepier en een potlòòd vandoan. Vorger viet je doar gewòòn een lege buil veur, die je open knipte, moar joa, die zie je nie meer.
Ik bin dan noar de joarvergadering gewist en doar hek vernomen, da ze wat goan doen oan het verzamele van ouwe Leerdamse scheldnamen. Da vin’k een hèèl goeie idee. Zet moar een poar ouwe Leerdammers bij mekoar en er hoef moar een woord over vroeger te valle en doar kommen ze: de scheldnamen en de doarbij horende mannegies en vrouwgies. Ik find da het hoog tijd wier, da ze goan prebere da ouwe boekie van Wim de Rot – hoor mijn, ik begint wearachtig òk al – is oan te vulle. Da boekie wier al in 1933 soamengesteld en in de verantwoording lees ik: Twee gemoedelike rentenierende heeren, genoegelik bij mekaar zittend, heben het natuurlik over “den Goeijen ouwen tijd”. Ouwe herinneringe worden opgehoald, namen van reeds lang vergete stadgenòòte worden weer genoemd. Zij kommen op de limineuze gedachte deze noamen op een pepiertje te schrijve.
En zoo hebbe ze met behulp van nog vijf gebore en getoge Leerdammers 333 noame van wat zij noemden onsterfelike Leerdammers boven woater gebrocht. Bij die zeven gebore en getoge Leerdammers zallen vast en zeker Lot van Beest, de houten Buys en Arend van Wijk wel behoord hebbe. En Wim van Leer, Wim de Rot zogezeed, netuurlik òk. Da was me der èèntje. Altijd in de weer met grappen en streeke, joa met rotstreeke soms. Misschien vertel ik doar nog wel is iets van.

Sins da boekie is uitgegeven zijn we bijna vijftig joar wijer en in die tijd zijn er vanzelfsprekend een hoop name bijgekomme, want doar ware ze erg sterk in, die Leerdamse klokkedieven. En òk in mekoar met een lachende smoel te pesten. Doar zal ik een veurbeeldje van geve.
Een familie, loat ik het de familie Den Hartog noeme, ik grep moar zoo een noam, was joare bekend met de scheldnoam De Mop. Een andere familie loat ik die veur het gemak Bogerd noeme, droeg de bijnoam: De Blaar. Aike de Mop nou kuierde is een keer deur de Kerkstroat, woar de vullisboer Bogerd bezig was met de stroat te vegen. Die stroat was toen nog geplaveid met van die ouwerwetse kinderhoofies. Zeg Bogerd, toen Den Hartog hem passeerde: Er legge toch wel gròte moppe in deuze stroat hè? Den Hartog, nie op zijn bekkie gevalle, gif metèèn lik op stuk: joa en pas jij mar op, da je met ’t vege niet de bloare in je klauwe krijg. D’s echt historisch, zo ging da vroeger soms.
Op de joarvergadering is òk nog afgesproken da ze goan prebere het ouwe Leerdamse dialect op pepier vast te leggen. Da’s òk nie gek gedocht, want deur al die invloede van buite goat het echte Leerdamse dialect zoo zoetjes oan hèèlemaal verlore. En dat zou toch jammer zijn.
Zo as’ ie zie, bin ik er al mee begonne met prebere het te schrijve. ’t Is allèènig zoo verrekte moeilik om het phonetisch goed te doen.
Toch motte we ons van dat Leerdamse dialect nie al teveul veurstelle. Zoo erg plat praatten we hier nou òk weer nie. In feite nie erger dan beveurbeeld de ras-Amsterdammers, die in Santfoort de son in de see sien sakke, of de Rotterdammers: Heb je ’t al gehauwrd – en da zinge ze dan meer dan ze het uitspreeke – de Fop Smit is bij de Baumpjes angekaume.
Moar goed, het is toch wel zinvol doch ik, dat ze prebere het orzinele dialect op pepier te bringen. ’t Is da’k een mietje verlege van aerd bin, anders ha’k best mee wille doen in die nieuwe werkgroep. Nou zel ik veur men eige wel prebere een hoop ouwe noame te achterhoalen. Minse als Teun Verspui en de nog ouwere Jan Pelgrim, die al een end in de negentig is, kanne me vast wel oan een aantal name hellepen. Doar verwcht ik erg veul van. Misschien da’k er een volgende keer nog wel wat van vertel. As’k genog bij mekaar het, zel ik de spulle afgeve oan de werkgroep. Nou bezjoer hee.

Deel 2
De snuggeren onder U zalle wel begrepe hebbe,da ik zo langs m’n neus weg gesolliciteerd het noar een plek in de werkgroep, die zich bezig hou met het verzamele van bij- en scheldnamen en het vastlegge van het Leerdamse dialek, toen ik de veurige keer schrif, da’k te verlege was om te vroage om mee te magge doen mit die groep. Nou ze zijn er prompt ingestapt en hebbe me uitgenòdigd me te doen. U begrip wel, mit beide hande he’k ’t oangenomme. Allèèn mot ik wel een andere bijnoam vatte, want de echte Leugenbal is al hèèl lang kassie weile. Nou dat doen we toch.
Er binne nog al wat reakties gekomme op het eerste stukkie in Leerdams dialek. Ze variëren van harstikke leuk, der mee deurgoan, tot Leerdam het gien oorspronkelijk dialek. Ok wieren me een oantal ouwe uitsproake en gezegden oangereikt en der was er èèn, die de scheldnamen van een oantal Leerdamse wijken veur me op een rijtje had gezet. Doar kom ik nog wel’s op trug.
Wa de opmerking, da Leerdam gien echt eigen dialek het oangaat, doar he’k zellef de veurige keer al m’n twijfels over uitgesproke. Asperen b.v. het veul meer ene eigen dialek as Leerdam. Lees de stukkies maar is, die de heer H. Meydam schreef onder de kop “Wettet nog” in de “Asperensche Courant”, net clubblad van de vereniging Oud-Asperen.
Ik hè over het onderwerp dialekte m’n licht nog is verder opgestoke. De schrijver J.W. Ooms het al weer een hèle tijd geleje een artikel gepubliceerd in de reeks “Onze streekhistotie” onder de kop “De taal op de tong rond lek en Merwede”. Hij schreef doarin, dat wij in de Vijfheerenlanden ons op de grens bevinden tussen twee dialectografische – wat een moeilijk woord zeg – toalgebieden: het Gelderse en het Hollandse. Van beide gebieden hebben we hier de invloed ondergaan. Da klop wel, moar wij in Leerdam hebbe òk nog te moake gehad met nog heul andere besmettinge, as ik da woord mag gebruike. Ik het een poar joar geleje een ouwe kiezerslijst van leerdam uit her joar 1919/1920 in hande gekrege. Er stinge 1764 noame in van kiesgerechtigde manne. Vrouwe hadde toen nog gien stemrecht. Die telden nog nie mee. Trouwens de manne mochte òk pas stemme as ze minstens 25 joar oud ware. Die lijst nou is het uitgangspunt gewist van een studie over Leerdam in de joare 1919 en volgende. En doaruit kwam o.a. naar veure, da moar 36% van de kiesgerechtigden geboren Leerdammers woaren. En dat dus bekant twee-derde van de bevolking tot de groep allochtonen, tot de import dus, behoorde. Joa, doar hoor U van op, nie? De verkloaring doarvan leg in het feit, da de glasfebrieke in het begin van deuze eeuw (20ste) zoveul vremd volk van buite oantrokke. Uit een statestiek, die ik gemokt het uit die lijst kwam noar veure, da de bevolking van Leerdam in die tijd afkomstig was uit nie minder dan 269 gemeenten in Nederland. Uit Zuid-Holland en Gelderland veural, moar òk heul veul uit het hoge noorden. Uit Borger, Onstwedde, Stadskanaal. Da woare minse, die Nieuw-Buinen op de hut werkten en noar Leerdam gelokt wieren deur de glasfebrieke met hogere lonen, betere huize en werk òk voor de keinder. En da veural was zeer belangrijk, want in die joare liepen in de huisgezinne heul veul jong rond. Hoe meer armoei, hoe meer jong, was het hèèl voak. Zo zijn de families Brandsma, Donga, Kauffeld, Verver, Boon, Stütz, Mes, Ter Borch, Feunekes, allemoal afkomstig uit het noorden, uit Nieuw-Buinen, Stadskanaal en Ontswedde. Ik zel nog wel’s trugkomme op die studie. Doar stoan meer interessante dinge in.
Nou al die lui brochten der eigen sproak mee en zo is het Leerdamse dialekt een allegoartje van allerlei dialekte deur mekoar geworde. Moar van voldoende belang doch ik toch om deur te goan met te prebere het op schrift vast te leggen. En de wrrkgroep blijft zich dus anbevole houe veur tips of bijdroagen in de vurm van bezonder sproakgeruik, uitdrukkingen en sterke verhoalen. En netuurlijk veur nog meer bij- en scheldnamen, woarvan er al zo,n 700 zijn bijèèngebrocht.

Eèn zo’n sterk verhoal wil ik to besluit nog effe vertelle. Het goat over Hannes Krulstèrt. Hannes was een heul bekante figuur in het begin van de joaren 1900 in Leerdam. Hij kwam oan de kost as knech bij Kemp oan de Vlietskant en hij was òk stadsomroeper. Hij had twee bizondere eigenschappe. Hij lustte erg groag een borreltje en hij brauwde op een verschrikkelijke menier. De r’s kwoamen as een lang rollende donder over z’n lippe rollen. Van die wetenschap werd deur herbergklante nog wel is misbruik gemoakt om mit de krulstèrt een geintje uit te hooale.

Wel, op een keer zien ze Hannes in de verte oankomme met z’n bekken in de hand. Jongens kom op, we goan een bak uithoale. As Hannes binne kom en da was opgelegen pandoer, want hij kon gien kroeg veurbij komme – van omroepe kreegje nou èènmaal een bar droge keel – dan voere we’m dronke en dan loate we’m veur ’t stadhuis een verhoal omroepe, woar die stadhuishere de zenuwe van krijge. Ka- je- lache. En joawel heur, doar stapte Hannes in de herberg. Hij werd al rap in de kring van de bezoekers getrokke, woar hum het ène rondje noa het andere wier aangenoje. Toen hij hallef, zeg moar bijna kachel was, begonne ze op ‘m in te proate over die rottoestande in Leerdam en da doar verandering in most komme. Langzoam moar zeker, goed gedoseerd mit borrels, wier Hannes een nieuwe tekst in z’n harsens geproat en op het lest zoemden nog moar allèèn de woorden van de herbergklanten deur z’n zatte kop en was hij z’n oorspronkelijke opdrach glad vergete. Eindelijk, toen ze de situasie rijp achtten, wier Hannes met een smoes de herberg uitgeloodst, woarbij een oantal herbergklanten hem vergezelden. Ze mosten lol veur dercente hebbe. Veur het stadhuis oangekomme, hielden ze Hannes stoande. Hannes, jòh, zou je nie es wa omroepe. O joa,da’s woar òk. Een hevige klap op het bekken volgde. Toen enige tijd stilte. Wa mos-ie nou òk weer omroepe? O, joa, hij wis het weer. En toen schalde het over de Kerkstraat:

“ DE BURRGERRRS VAN LEERRRRDAM EISEN MEERRR VOEDSEL! ANDERRRS……… RRRREVOLUTIE!”

Een kort moment viel alles stil. Toen kwam burgemeester Mees uit het stadhuis gesneld, grip Hannes in de kroag en sleurde hum eigenhandig het gemeentehuis binnen. Een bulderend gelach van de herbergklanten en van de toevallige passanten, vergezelden hum. Het was gelukt, hij was weer goeie gewist. Die Hannes toch. Joa, der gebeurde nog wel is meer gekke dinge in het Leerdam van toen.

Deel 3
Een posie geleje stinge twee ouwere stadgenòte te klessebesse aan de Vlietskant, tegenover de twee panden op de hoek van de Vlietskant en de Pironstraat. Heul vroeger bewòònde een zeer bekende Leerdammer, Lot van Beesd, één van de tweehuize. “Hoi”, begroette èèn van de twee manne me, toen ik passeerde. “Vin jij het nou ok nie dòòdzonde, da die twee kaste afgebroke worre”. ’t Ja, wa mos ik doar op antwoorde. Kik’s, ik bin erg veur het beware van historische gebouwe en veur het in stand houe van b.v. een , in lange jare gegroeid stroatbeeld, moar da beteken nog nie, da alles, wat er nou is ok behouwe mot blijve tot in de eeuwigheid. Wa de moeite wèrd is om bewaard te blijve, is al lang vastgelegd in een monumentenlijs en da mag dan niet mer gesloopt worre. Doar het ing. De Jong in het veurige nummer al uitgebreid over geschreve. Het schijnt echter heul moeilijk te zijn om een gebouw op die lijst geplotst te krijge. Ik kan anders nie verklare, hoe ze destijds veur mekoar gekrege hebbe op de hoek van de Hoog-stroat ’n paar monumentale panden te slope en daar een warenhuis te bouwe in een stijl, die hardgrondig vloek mit de historische omgeving van de walle en het stadshoavengebied. Da’s nou echt dòòdzonde zo as doar de boel verprutst is. Moar da die twee ouwe huize op het hoekie van de Vlietskant afgebroke worre, nee… doar kan’k gien troan om loate.Doardeur kom er een gròte ruimte vrij en in die hoek kenne dan zo’n veertig huize gebouwd worre. Ik zou het wel belangrijk vinde, da ze de gevels van die huize zoveul mogelijk in ouwe stijl zouen ontwerpe, zoda de binnestad weer een bietje meer sfeer krijg.
Wa in mij oge wel foute boel was, is dazze die ouwe herberg ’t Fortuin, Kemp dus, een poar joar trug mit de grond gelijk gemokt hebbe. Doar het een poar honderd joar lang een herberg gestoan, die een belangrijke plots het ingenòme in het leve in die tije, zowel veur de buitelui, die er pleisterde, as veur de burgers van ons stadje. En het zou van meer gevoel veur historie hebbe getuigd, as ze geprebeerd hadde, die heul ouwe herberg te behouwe, althans de veurgevel er van en die in te passe in het nieuwe stroatbeeld, dat doar ontworpe wordt. Er is toch al zo wènig van echt historische betekenis in Leerdam bewaard gebleve. Doarom bin ik echt blij, dat het gemeentebestuur planne loat moake om het gebied van de Gròte Steiger en de Lingehoave op te knappe. ’t Is ok hard nòdig, want je geneer je as Leerdammer gewòòn voor de bezoekers, die in de zomermaande, na het Hofje en het museum bekeke te hebbe, ok oan de Steiger goan kijke noar onze ouwe walle. Een troep is het er nou, ’t spet me, moar ik kan het nie anders betitele. Zo hoop ik ok, dat het sfeervolle oud-hollandse huis, woarin ons Leerdams museum is gevestigd, meer aandach krijg van de gemeente. Ik kom der nog al is en doardeur wit ik da een poar flinke reperasies dringend nòòdzakelijk zijn.

Deel 4
Ja dialek – nee dialek
Er bestoat nogal verschil van mèning over de vroag of Leerdam nou ech een ège dialek het of nie. Habitant mèènde in zijn column van een tijdje trug, dat het meer plat proate was en hij was het ok over de uitsproak van sommige woorde ni mit me ins. Ik geloof, dat de woarheid in het midde leg. Het is meer een allegoartje van dialekte uit alle windstreke van ons land. En da he’k gebaseerd op een studie, oan de hand van een kiezerslijst uit het joar 1919, woaruit me gebleke is, da toenmoals 2/3 deel van de bevolking gien wortels het in de Leerdamse bojem, moar uit nie minder dan 269 plekke van Nederland noar Leerdam was verkast. Ik wees er in da stuk op, da de glasfabrieke doarveur de gròte trekpleisters woare. Die bojen vast werk oan voader, moar ok oan de keinder, de jongens zowel as de meskes, en veur die joare behoorlijk huis.
Om da te bewijze noemde ik een oantal noame van gezinne, die uit het hòge noorde hier zijn neegestreke. Moar ze kwamme uit alle dele van het land. Uit Harderwijk b.v. verhuisde de families Foppen, Kok, Aartsen en van Daalen noar hier. Uit urk kwamme de Koffemanne, de Kramers en de De Vrieze. Uit Amersfoort de families Meyers, Riksen, Bosch, Fontein, Hijmering, Klaarenbeek. Uit Maarsen de Ikingen en de De Kleins en uit het verre Maastrich gròte gezinne as de Verheydes, Dizy, Mullenders, Stegen en Vranken. Op enkele uitsonderinge na allemoal hutters, vaklui dus, die de produktie op de glasfabrieke een enorme stimulans gave.

De minse uit al die 269 gemeente nou, woarvan ik er poar noemde, brochte der ège sproak mee en zo mokte ze mit mekoar een nieuw soort dialek. En doarin leg noar mijn gevoel ok de verkloaring van het feit, da men in Leerdam sommige woorde op verschillende meniere kan hore uitsprèke: b.v. botter-butter-boter; van veurne-van voorne; oarpel-erpel; sting-stong; hil-heul, enz. Het is zo’n mietje: dutte mit tutte of te wel: dit met dat.

Wa’kwel typisch Leerdam vin, zijn uitdrukkinge as: k’win nooit niks. Lees je da goed, dan beteken da logischer wijs: k’win altij wa. Nog een mooie: hij gong legge valle = hij viel. En: wa zit hij toch een lillikers te vange = wa kik hij toch boos. En: die kèl is net horlòòs = die vent is net gek. Zo motte er nog meer van dit soort gezegdes zijn. Ik hou me er werm veur oanbevòle. Je hoef je oor moar te luistere te legge as een poar ouwe Leerdammers bij mekoar zijn. Dan hoor je al rap ok bijnoame en scheldnoame over de tong goan. Zo rokte ik een hortje trug verzeld in een groep ouwere en zelfs zeer ouwe Leerdammers, die een uitstappie ginge moalke noar de Veluwe. Amper in de bus gezete of doiar begon het lieve leve al. “Zo Hannes, jij zit ok al knap lang in de rats”. “Och Kloas, zo lang de bukkum me nog goed smoak, gif da nie”. “En hoe is’t bij Bram, legge de muize nog altijd dòòd veur de kast?” En zo ging da moar deur tot gròòt vermoak van de andere buspassagiers. Ach vroeger wis je toch nie beter. Het was de gewòònste zoak van de wereld mekoar bij de scheldnoam te noeme. Je had het over de jotterkont, de muutepiem, de zwarte kip, de muts, Lot de kraai, de houten Buys en dan wis iederèèn over wie je heet had. En die noame ginge over van voader op zoon. En doar kwamme ze nooit meer af. Sis U sasse in Voleddam zelfs zo ver goan, dasse op de noambordjes op de veurdeur achter de familienoam tusse hakies hun scheldnoam vermelde? Zo van: K. Kroon (Moppie). Doar sjenere ze der ège helemoal nie veur. Nou dan.

De werkgroep, die zich bezig houdt mit het verzoamele van bijnoamen en Leerdam het er al zoon 700 bij mekoar. Moar der zijn der nog meer. En dus goan ze deur. Help een hantje mee, joa?

Over streke gesproke
Zo’n zestig joar geleje Kerkstroat een drogist, die bekend ston om de grappe en streke, die hij uitholade as ie de kans kreeg. Tegenwoordig noeme ze da practical jokes. En zo leve er onder ouwe Leerdammers nog een oantal verhoale, woarvan ik er in het kort èèn wil vertelle tot besluit.
Op een dag stinge er twee jochies in zijn winkel op hun beurt te wachte om geholpe te worde. Onder hun bereik sting een gròte pot mit snoep en èèn van de twee kon de verleiding nie weerstoan en pikte stikem een poar snoepies. Moar de drogist had het gezien. Da za’k ze in pepere. Hee jonges, wa hebbe jullie doar in je mond? Hebbe jullie uit die pot gesnoept? Nee toch zeker? Da’s zwoar vergif, doar goan jullie achter mekoar dòòd oan, as‘k nie snel iets teugen in gif. Hier eet op en hij douwde de jongens een hand laxeerpille in de hand. Achter mekoar op ete, as de bliksem noar huis en drek onder de wol. De volgende dag kom de moeder van èèn der jonges in de winkel. Wat het u mijn jonge gistere gegeve? Hij het het hèle bed onder ge……… En Wimpie van Keje ok al. Joa, da was der èèn, dieje drogist.

Boekewurm

Jaargang 2 nr. 1, 2, 3 en 4